कुर्डूगडाच्या पायथ्याशी उंबार्डी गावात मिळालेला गधेगळ

     महाराष्ट्राला लाभलेल्या अनुकूल अशा भौगोलिक परिस्थितीमुळे येथे खूप काही पुरातन अवशेष पाहायला मिळतात.त्यात कातळशिल्प,कातळचित्र,लेणी,किल्ले,मंदिरे यांचा समावेश होतो. महाराष्ट्रात झालेल्या अनेक उत्खननात  येथे नांदत असलेल्या संस्कृती ,त्यांच्या चालीरिती,पोशाख यांच्यावर प्रकाश पडला आहे.

             महाराष्ट्रात बर्‍याच ठिकाणी मंदिरांच्या बाहेर,किल्ल्यांच्या पायथ्याशी, तलावांच्या किंवा नदीच्या काठाला किंवा दाट जंगलात अनेक शिल्प आढळून येतात.त्यात विरगळ ,सतीशीळा,हत्तिगळ आणि गधेगळ यांचा समावेश होतो.

   विरगळ  व सतीशीळा या महाराष्ट्रात बर्याच ठिकाणी दिसून येतात ,कारण सततची युद्धे ,परकीय आक्रमणे यांमुळे धारातीर्थी पडणार्यांचे प्रमाण खूप होते व सतीची प्रथाही समाजात  तग धरून होती.पण या सर्वांमध्ये एक शिल्प त्याच्या वेगळेपणामुळे आपले लक्ष वेधून घेते, ते म्हणजे गधेगळ(Ass -Curse stone)...

               गधे-गाढव                        गळ -दगड /शाप

    गधेगळ हे प्रामुख्याने येथे नांदत असलेल्या शिलाहार व यादव राजांच्या काळात दिसून येतात.शिलाहारांच्या तीन शाखा उत्तर कोकण ,दक्षिण कोकण आणि कोल्हापूर येथे राज्य करत होत्या.हे सर्व गधेगळावर असलेल्या लेखांवरून स्पष्ट होते.गधेगळाचा मुख्य हेतू हा एखाद्या राजाने किंवा धनिकाने दुसऱ्या व्यक्तीस किंवा धर्म-संस्थेस दिलेल्या जमिनीच्या दानाविषयी होता.

गधेगळाचे मुख्य तीन प्रकार पडतात:

१.लेख आणि शिल्पासाहित असलेला गधेगळ

२.केवळ शिल्पासाहित असलेला गधेगळ

३.केवळ लेखासाहित   असलेला गधेगळ

     गधेगळाचा आकार हा सामान्यत: आयताकृती असतो.त्याचे तीन भाग पडतात.पहिल्या भागात चंद्र-सुर्य व कलश दिसून येतो,याचा उद्देश असा की यावर दिलेला आदेश चिरकाल टिकावा.काही ठिकाणी या भागात शिवलिंग सुद्धा असते.मधल्या भागात जमिनीच्या दानाविषयी लेख असतो ,बऱ्याच ठिकाणी तो देवनागरीत लिहिला आहे.तिसऱ्या आणि शेवटच्या भागात एक स्त्री आणि गाढव यांचा संकर असलेले एक शिल्प कोरलेले असते .याचा अर्थ असा की जो या गधेगळावर लिहिलेल्या मजकुराचे पालन करणार नाही त्याच्या आईला वरील शिल्पात दाखवल्याप्रमाणे शिक्षा होईल.गधेगळाची मागची बाजी ही कोरीच असते .

    

      या लेखात मुंबई -गोवा महामार्गावर असलेल्या माणगाव पासून सुमारे २५ किमीवर असलेल्या  उंबार्डी(18°22'31.85"N , 73°24'18.40"E) या गावातील मंदिराच्या प्रांगणात असलेल्या गधेगळाचा अभ्यास करण्यात आलेला आहे.हे गाव कुर्डू /विश्रामगडाच्या पायथ्याचे गाव आहे.काळ नदीचा उगम येथे होतो व पुढे ती दासगावजवळ सावित्री खाडीस मिळते. कोंकणातील बंदरांना जोडणारे घाटमार्ग हे उंबार्डीतूनच लिंगा घाटातून देशावर जात होते ,त्यामुळे हे गाव व्यापारीदृष्ट्याही महत्त्वाचे होते. या गावात मुख्य मंदिरापासून पुढे असलेल्या झाडीत अनेक मंदिरांचे चौथरे दिसतात ,त्यात शिव मंदिर,कालभैरव व हनुमान यांचा समावेश आहे.शिवमंदिर आकर्षकरित्या बांधले आहे,या मंदिराच्या प्रांगणात सती चौथरा,बरेच विरगळ व सतीशीळा विखुरल्या आहेत.त्यातच हे एकमेव गधेगळ तिथे ठेवले आहे.या गावाच्या पुढे जंगलात लांब तटबंदीचे अवशेष मिळतात आणि त्यांना काही ठिकाणी चौकटीही आहेत  ,कदाचित ते वाड्याचे अवशेष ही असतील. तसेच वरती गडावर सुद्धा काही गुहा व खांब टाके मिळाले आहेत .यावरून येथे मोठी वस्ती असल्याचा अंदाज लावता येतो.

      एकंदरीत मंदिरांच्या रचनेवरून व शिल्पावाशेषावरून याचा कालखंड १३वे शतक ते १४व्या शतकाचा पूर्वार्ध  असा  लावता येईल.कारण याच काळात  शिलाहारांच्या सत्तेचा कोंकणातून ऱ्हास झाला व यादवांच्या सत्तेचा उगम सुरु झाला होता.रामचंद्र यादवाच्या काळातील अनुक्रमे  इ.स. १२९१ व  इ.स. १२९८ मधील शिलालेख अक्षी व चौल येथे सापडले आहेत.

    प्रस्तुत गधेगळ हा याच काळातील असावा असा अंदाज बांधता येतो.या गधेगळात वरच्या भागात कलश ,चंद्र- सुर्य दिसून येतात.त्याखाली गाढव व स्त्री यांचा संकर असलेले शिल्प ही स्पष्ट होते,पण खालची बाजू मात्र अस्पष्ट आहे.त्यामुळे यावर काही लेख आहे की नाही हे कळून येत नाही.

    अनेक पुरातन अवशेष व त्यांच्या सखोल अभ्यासातून या भागाच्या इतिहासाला नवीन कलाटणी  मिळेल हे नक्की...

संदर्भ :

·         Mirashi, V. V. (1977). Inscriptions of the Silaharas (Corpus Inscriptionum Indicarum Vol VI). New Delhi: Archaeological Survey of India.

·         Tulpule, S. G. (1963). Pracheen Marathi Koriv Lekh. Pune: University of Pune.

·         Van der Geer, Alexandra Anna Enrica . (2008). Animals in Stone: Indian Mammals Sculptured Through Time. Leiden: Brill Academic Publishers

·         Kurush Dalal  Four Gadhegals (2015)From Ancient Asia Journal Discovered in District Raigad, Maharashtra

·         Mokashi Rupali (2015) Gaddhegal Stones: An Analysis of Imprecations and Engraved Illustrations: International Journal of Innovative Research and Development

·         Kurush Dalal and Harshada Wirkud(2015) Two New Gadhegals from Chirner, Taluka Uran, District Raigad,  Maharashtra ,HERITAGE: JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY STUDIES IN ARCHAEOLOGY

·         धनावडे अजय   उंबार्डी येथील अस्तंगत प्राचीन नगर (२०१४)  कोकण इतिहास पत्रिका (एप्रिल-जून २०१४ )

·         Google Earth

** २१ फेब्रुवारी २०१६ मध्ये  मंदिराला  दिलेल्या भेटीत हे गधेगळ निदर्शनास आले.या भेटीत जय पाठक,आदेश अंबुर्ले आणि जिगर मांडविया यांचा सहभाग होता .

                                                                                                        -तुषार पाटील
                                                                                                   (patiltushar1988@gmail.com)