दीपमाळ

                                                         

   महाराष्ट्राच्या मंदिर समूहामध्ये बऱ्याच ठिकाणी आढळणारा आणि काही महत्वाची वैशिष्टे

असणारा एक घटक म्हणजे दीपमाळ . दीपमाळ म्हणजे दिव्यांची आरास असणारा एक

स्तंभ,त्याला दीपस्तंभ म्हणून सुद्धा ओळखतात .मध्ययुगीन किंवा मराठेकालीन 
मंदिरांमध्ये बहुतेक  ठिकाणी दिपमाळेची उभारणी केलेली आपल्याला पाहायला
 मिळते.काही मंदिरांमध्ये प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला किंवा मूर्तीच्या समोर दिपमालेची
 रचना करण्यात येत असे.

                                              # त्र्यंबकेश्वर येथील मंदिरासमोरील दीपमाळ 

   दीपमाळेची रचना करण्यात सुरुवत कधी झाली हे सांगता येणं कठीण आहे.परंतु १६ व्या शतकाच्या मध्यार्धात् याचे उल्लेख मिळतात. स्तंभ ही संकल्पना  खूप जुनी आहे, स्तंभाचा उल्लेख ऋग्वेद, अथर्ववेद, मनसारा, रामायण, महाभारत आणि मत्स्यपुराणातही आला आहे. प्राचीन भारतात विविध प्रकारचे स्तंभ उभारले जात होते. ध्वजस्तंभ, कीर्तिस्तंभ, गरडस्तंभ, मानस्तंभ, नगरस्तंभ  असे विविध स्तंभ अस्तित्वात होते.त्यातूनच दीपस्तंभ किंवा दीपमाळ ही विकसित होत गेली. मौर्याकाळात दीप- वृक्षाचे स्तंभ अस्तित्वात होते. सारखीच रचना असलेले ध्वजस्तंभही त्याकाळात अस्तित्वात होते पण ते धर्म आणि देवतेचे प्रतिक होते. मध्ययुगात दक्षिण भारतात ही दीपदान किंवा स्तंभ अस्तित्वात होते, पण त्यात फक्त एका चौकोनी भागात एक दिवा लावण्याची व्यवस्था होती आणि इतर ठिकाणी देवाच्या वाहनाचे चित्र आणि एखादा लेख लिहिलेला आढळतो. मध्ययुगात सुद्धा वास्तुशास्त्रानुसार आधारित सर्वच प्रकारात म्हणजे घर ,किल्ला,मंदिर यांवर ध्वजस्तंभासाठी जागा केलेली असे.अजूनसुद्धा बऱ्याच मंदिरांच्या प्रवेशाजवळ ध्वजस्तंभ, दीपस्तंभ किंवा दीपमाळ पाहायला मिळते.

                                    # जेजुरी येथील दीपमाळ 

    सार्वजनिक ठिकाणाची प्रकाशव्यवस्था ही आपल्याला फार पूर्वीपासून दिसून येते.घरगुती उपयोगासाठी मातीचे किंवा पितळाचे दिवे वापरत तर एखाद्या सभागृहात किंवा मोकळ्या ठिकाणी दीपवृक्षाचा वापर केला जात असे. दीपवृक्ष म्हणजे एखाद्या लाकडाच्या तुकड्याला मशाली लावून प्रकाशाची व्यवस्था केली जात असे. हे दीपवृक्ष आणि दीपमाळ यांची रचना थोडी वेगळी असली तरी दीपमाळेची कल्पना दीप वृक्षावरून घेतली असावी. त्यानंतर १४ व्या १५ व्या शतकात उभारण्यात आलेले मिनार हेही  दीपमाळेशी साधर्म्य साधणारे आहेत. दोघांचे  हेतू वेगवेगळे होते पण रचनेत नक्कीच काही बाबी सारख्या आहेत. स्थापत्यरुपात येण्यास  दीपमाळेला बऱ्याच संक्रमणातून जावे लागले असेल आणि त्यावेळच्या विविध कला कौशल्यांचा पद्धतींचा तिच्यावर परिणाम झाला असावा.

  

                                              # सुधागडावरील दीपमाळ 

  

  दीपमाळ म्हणजे दगडी बांधकाम करून उभा केलेला एक स्तंभ, ज्याची सर्व साधारण उंची १५ ते २० फुटापर्यंत असते. स्तंभाच्या आडव्या भागावर  ३ ते ४ ठिकाणी हस्ताची रचना केलेली आढळते. हे हस्त साधारण: इंग्रजी s च्या आकाराचे असतात. दिवे ठेवण्यासाठी ही रचना केलेली असते आणि हे हस्त एका खाली एक येऊ नये अशीही व्यवस्था केलेली दिसते जेणेकरून  जास्त प्रकाश मिळावा. या दीपमाळेचा आकार वर  निमुळता होत गेलेला ही दिसून येतो. काही ठिकाणी  दीपमाळेचा आकार हा सुरुच्या झाडासारखा ही दिसून येतो.

     

* वरील दोन्ही रेखाचित्र आचार्य यांच्या Encyclopedia of Hindu  Architecture मधून घेतले आहेत 

  पहिल्यांदा दीपमाळ ही देवीच्या मंदिराजवळच उभारली जात असे, पण नंतर तिची उभारणी शंकर आणि खंडोबा यांच्या मंदिरासमोर ही करण्यात आली. अशा रीतीने बऱ्याच शतकांच्या कला कौशल्याचा, धार्मिक गोष्टींचा प्रवास करत ही दीपमाळ आजही तग धरून उभी आहे. आजही महाराष्ट्रात बऱ्याच डोंगरी किल्ल्यांवरसुद्धा देवीच्या मंदिर परीसरात दीपमाळ दिसून येते.उदा.सुधागड,रांगणा.. .सुधागडावर असलेल्या दीपमाळेवर हस्त नसून त्यात काही अंतरावर दिवे ठेवण्यासाठी कोनाडे केलेले दिसून येतात.यावरून दीपमाळ ही त्याकाळात मंदिराचा एक घटक म्हणूनच सर्वत्र उभारली जात असे अस मानायला जागा आहे.

संदर्भ -

1.Genealogy Of Deepamala(JASB vol.39-40)-M S Mate

2.Lamps of India  - D G Kelkar

3.Encyclopedia of Hindu  Architecture- P K Aacharya

4.Isalamic Architecture of Deccan-M S Mate

5.Temples of Maharashtra -Gopal Kanhere

6.Chalukyan Architecture-Rea Alexander

                                                                   -तुषार पाटील 

                                                                                   (patiltushar1988@gmail.com)